آتشگاه در غرب شهر اصفهان

تاریخچه آتشگاه اصفهان

تا مدت‌ها، زمان ساخت این بنا را مربوط به عصر ساسانیان می‌دانستند تا اینکه مطالعات مؤسسه ایزمنو (IZMEO)، قدمت این بنا را به دوران تمدن ایلام و حکومتی دانست که انزان نامیده می‌شده است. این نظر را مطالعات و پژوهش‌های انجام‌شده بر روی آتشکده‌های برجای‌مانده از دوران ساسانی در نطنز، کاشان، یزد، آذربایجان و نائین تأیید می‌کنند چراکه در آن روزگاران آتشکده‌ها را بر روی کوه یا بر فراز تپه نمی‌ساختند بلکه آتشکده‌ها در مکان‌هایی احداث می‌شدند که دسترسی به آنها آسان باشد؛ بنابراین می‌توان با قاطعیت آتشگاه اصفهان را نشانه‌ای از حضور تمدن‌های قدیم‌تر از ساسانی و سلسله‌های قبل از آن به شمار آورد.

وجه‌تسمیه

در مورد نام و وجه‌تسمیه آن نیز می‌توان این‌گونه بیان کرد که نام اصیل و کهن این بنا، آتشکده مهربین یا دژ مهربین بوده و اکنون در گفتارهای عامیانه به آن آتشگاه یا قلعه ماربین می‌گویند. آتشکده مهربین یا دژ مهربین را موبدان زرتشتی نام‌گذاری کردند.

مشخصات و معماری مجموعه

برای شناخت دقیق‌تر مجموعه، کوه و بنای آتشگاه به‌صورت مجزا از هم بررسی‌شده‌اند که در ادامه توضیحات مربوطه آورده شده است.

کوه آتشگاه

کوه یا تپه آتشگاه از جنس سنگ‌های رسوبی است. تراز پایینی آن در ارتفاع ۱۶۱۰ متر از سطح دریا (حدود ۵۰ متر بالاتر از تراز مرکز شهر اصفهان) و فراز آن در ارتفاع ۱۷۱۵ متری از سطح دریا واقع‌شده است. این تپه از نظر زمین‌شناسی در دوره کرتاسه تشکیل‌شده است.

بنای آتشگاه

بافت و معماری بنای آتشگاه از لایه‌های خشتی است. میان دو ردیف خشت را هم یک لایه نازک نی (که از رودخانه آورده می‌شده) قرار می‌دادند تا بر استحکام آن بیافزایند. پایه‌های بزرگ و خشتی بنا تقریباً از میانه تپه آتشگاه آغاز می‌شوند و در بالا به ستون‌هایی محکم و قابل‌اعتماد تبدیل می‌شدند که درگذشته اتاق‌هایی نیز بر روی آن‌ها قرار داشته است. در برخی جاها نیز بقایایی از راه‌پله‌هایی منظم و کنده‌شده در دل‌سنگ به چشم می‌خورد که تا بالا ادامه داشته است اما امروزه ازمیان‌رفته‌اند.

در بالای تپه، بنایی گرد ساخته‌شده که می‌توان آن را نقطه نهایی معماری این بنا معرفی کرد. بر روی تپه، هیچ بنایی بلندتر از آن ساخته نشده است. این اتاق دارای هشت‌گوشه است و در هر گوشه یک پنجره رو به بیرون دارد. گفته می‌شود موبدان زرتشتی، آتش مقدس را در درون این اتاق قرار می‌داده‌اند.

بررسی‌های افراد در خصوص این بنا

در سال ۱۹۳۸ میلادی، آندره گدار دریکی از آثار خود به نام «آثار ایران» که به بناهای آتش اختصاص داشت، گفتاری کوتاه ولی اصولی و دقیق درباره آتشگاه اصفهان آورده است. سپس ماکسیم سیرو در اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی، بررسی‌های دقیقی را در آتشگاه به انجام می‌رساند و برای نخستین بار اقدام به تهیه نقشه‌های معماری صحیح از آن می‌نماید. کمی بعدتر، کلاوس شیپ‌مان با حضور در این مکان، آن را از نزدیک موردمطالعه قرار داده و گزارش خود را در کتابی درباره بناهای آتش ایران، به زبان آلمانی انتشار می‌دهد.

از ایرانیان نیز نخستین بار رشید شهمردان (که یک موبد پارسی ایرانی تبار بود)، در کتاب پرستشگاه زرتشتیان، ضمن برشمردن و توصیف اکثر آتشخانه‌های ایران، از پناه گرفتن اسماعیلیان اصفهان به آتشگاه در اواخر سده پنجم هجری خبر می‌دهد.

علیرضا جعفری زند در سال ۱۳۸۱ شمسی، مجموعه گزارش‌ها و بررسی‌های خود را در قالبی تحت عنوان «اصفهان پیش از اسلام» منتشر نمود. در این کتاب، بر کاربری مذهبی آتشگاه تأکید شده و با استناد به نتایج آزمایش سالیابی به روش کربن چهارده، آتشگاه، یک معبد ایلامی دانسته می‌شود که بعدها تبدیل به یک معبد مهری می‌گردد.

میترا آزاد با تکمیل کردن گزارش موبد شهمردان در ذکر آتشخانه‌های ایران و یاری‌گرفتن از مطالعات دیتریش هوف، درباره گونه شناسی چهار تاق‌های ساسانی فارس و نیز مطالعات شیپ‌مان درروند دگرگونی و توسعه آتشکده‌ها، بنای استوانه‌ای شکل فوقانی آتشگاه اصفهان را ازنظر دارا بودن پلان دایره‌ای شکل، با بنای موسوم به «آتشگاه چاهک» در استان قم مقایسه می‌کند.

مرمت بنا و وضعیت کنونی آتشگاه

بنای آتشگاه دارای اتاق‌ها و ساختمان‌هایی در چهار جهت تپه بوده که تا زیر اتاقک آتشگاه ادامه می‌یافته‌اند و البته اکنون تنها، سازه‌های بخش شمالی و بخشی از قسمت شرقی سالم مانده‌اند و به نظر می‌رسد مربوط به بازسازی این بنا در دوره پهلوی باشند به‌طوری‌که این بنا در دهه ۵۰ مورد مرمت اساسی قرار گرفت و در اوایل دهه ۶۰ نیز به‌منظور جلوگیری از ایجاد صدمات و تخریب، درهای ورودی ساختمان بسته‌شده و به‌طور کامل استتار گردید و امروزه کمتر کسی می‌داند که راه ورود به داخل این ساختمان‌های بزرگ از کجا بوده است.

امروزه مسئولین، به دلیل اینکه این بنای زیبا به‌مرور در حال تخریب می‌باشد، در تلاش‌اند تا از آن محافظت کنند و با کشیدن حصار به دور آن باعث شده‌اند که افراد بی‌دلیل به این مکان وارد نشوند. همچنین قرار است این بنا به‌طور مداوم بازسازی شود تا این اثر بسیار گران‌بها از بین نرود.

امکانات اطراف آتشگاه

به دلیل محبوبیت این اثر و بازدیدهای بسیار باعث شده است تا در کنار این اثر قدیمی، بسیاری از رستوران‌های مجلل و مکان‌های تفریحی ایجاد شود. پس بسیاری از بازدیدکنندگان می‌توانند بعد از بازدید از کوه آتشگاه، به رستوران‌های موردنظر خود بروند.

ثبت در آثار ملی ایران

بنای آتشگاه اصفهان، در تاریخ ۱۱ آذرماه سال ۱۳۳۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۳۸۰ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.

آدرس آتشگاه اصفهان

اصفهان، بلوار آتشگاه، نرسیده به بلوار امیرکبیر (جاده خمینی‌شهر)